جرایم رایانه‌ای؛ جرایم رایانه ای چیست؟
جرایم رایانه‌ای به آن دسته از جرایم گفته می‌شود که محل وقوع آن‌ها در بستر سامانه‌های آنلاین و رسانه‌ها هستند و نه در دنیای فیزیکی. در واقع جرایم رایانه‌ای، نسل جدیدی از جرایم را ایجاد کرده‌اند که با جرایم سنتی وجوه شباهت و تفاوتی دارند.
جرم رایانه‌ای به چه معناست؟
جرم به مجموعه‌ای از رفتارهای مثبت یا منفی گفته می‌شود که مطابق با نظر قانونگذار مجرمانه اعلام می‌گردد. از همین تعریف ساده به چند نکته مهم پی می‌بریم. نخست آن که رفتار مجرمانه می‌تواند شامل اعمال مثبت و یا اعمال منفی باشد. این موارد که به ترتیب به فعل یا ترک فعل شناخته می‌شوند، رفتاری هستند که انجام آن‌ها هسته ایجاد جرم است.
برای مثال ترک انفاق، که به معنای نپرداختن نفقه افراد واجب النفقه است، یک رفتار منفی است (نپرداختن) اما یک جرم هم هست. در مقابل بسیاری از جرایم، همچون سرقت، ضرب و جرح، توهین، زنا و غیره، تماما افعال مثبتی هستند که رفتار مجرمانه را تشکیل می‌دهند.
نکته دوم آن که تعیین مجرمانه بودن رفتار تنها در صلاحیت قانونگذار است. در نتیجه چنانچه رفتاری را قانونگذار مجرمانه تلقی نماید با مجازات همراه خواهد بود و الا صرف‌نظر از آثار مخربی که ممکن است به همراه داشته باشد، با مجازات همراه نیست.
تعریف ارائه شده برای هر دو گروه جرایم سنتی و جرایم رایانه‌ای صدق معنا دارد. با این تفاوت که در جرایم سنتی، محل ایجاد اثر مجرمانه و وقوع رفتار مجرمانه، در دنیای فیزیکی است. در جرایم سنتی، به طریق ادله و اسنادی که به صورت فیزیکی در دسترس خواهند بود و یا از شهادت شهود نسبت به آنچه که دیده یا شنیده‌اند، به صحت و سقم ماجرا دست پیدا می‌کنند.
اما در جرایم رایانه‌ای محل و بستر ایجاد و نمود رفتار مجرمانه، بستر آنلاین انواع رسانه‌ها و سامانه‌ها بوده و نیز اثر رفتار مجرمانه را می‌توان در همان بسترهای آنلاین جستجو و یافت کرد.
شان نزول جرایم رایانه‌ای
همانطور که دانستیم، جرایم رایانه‌ای شامل مجموعه‌ای از رفتارهای مجرمانه است که در بستر آنلاین انجام می‌شود و اثر مخرب و مجرمانه خود را نیز، حداقل در درجه اول، در بستر آنلاین سامانه‌ها و رایانه‌ها به نمایش می‌گذارد. اما چرا رفتارهای مجرمانه در بستر رایانه پیش‌بینی شد؟ جواب این پرسش را با معرفی عناصر سه‌گانه جرایم ارائه می‌دهیم.
توضیح آن که یک رفتار زمانی مجرمانه تلقی شده و با مجازات همراه می‌شود که در زمان وقوع سه عنصر مادی، معنوی و قانونی در آن وجود داشته و احراز شود. در نتیجه یک رفتار ممکن است که آثار مخربی داشته باشد اما لزوما مجرمانه نباشد، زیرا فقدان یکی از عناصر سه‌گانه از تلقی شدن رفتار به عنوان جرم ممانعت به عمل می‌آ‌ورد.
برای تبیین بهتر موضوع، عناصر سه‌گانه یاد شده را توضیح می‌دهیم. عنصر قانونی به وجود مواد قانونی گفته می‌شود که رفتار خاصی را مجرمانه تلقی کرده باشد. در واقع اصل بر آزادی رفتار و آزادی اراده است و به همین سبب نمی‌توان دامنه رفتارهایی که با مجازات همراه می‌شود را در جامعه گسترش داد.
نکته دیگر آن که تعیین مجرمانه بودن رفتار و تعیین مجازات برای مرتکب تنها حق و وظیفه سیستم قانونگذاری کشور است. در نتیجه چنانچه رفتاری اعم از فعل مثبت یا فعل منفی، به موجب ماده قانونی که از مسیر قانونگذاری عبور کرده و لازم الاجرا شده است، مجرمانه تلقی شود، انجام آن جرم خواهد و الا رفتار آزاد محسوب می‌گردد.
پس به دست می‌آید که عنصر قانونی به وجود مواد قانونی که رفتار خاصی را مجرمانه اعلام نماید باز‌می‌گردد. عنصر دوم یعنی عنصر مادی، به رفتاری گفته می‌شود که مطابق با عنصر قانونی، به عنوان رفتار مجرمانه تعیین شده است.
توضیح آن که عناصر مادی، معمولا از چند شرط و چند بخش تشکیل شده‌اند که تنها وجود مجموع آن‌ها در یک رفتار، به آن فعل یا ترک فعل وصف مجرمانه بودن می‌بخشد. به همین سبب نیز ممکن است که رفتارهایی به ظاهر شبیه، در حقیقت جرایم مختلفی را تشکیل دهند و یا آن که اصلا وصف مجرمانه پیدا نکنند.
در نتیجه عنصر مادی را از عنصر قانونی دریافت می‌کنیم و تا زمانی که رفتار خاصی به عنوان عنصر مادی جرم در یکی از مواد قانونی مطرح نشده باشد، آن رفتار مجاز و صحیح است.
در نهایت عنصر معنوی جرم وجود دارد. عنصر معنوی که بیشتر برای تعیین عمدی یا غیرعمدی بودن جرایم کاربرد دارد به نیت و خواست مجرم در حین ارتکاب جرم باز‌می‌گردد. به عبارت دیگر، نیت مجرمانه‌ای که به فعل منتهی شده باشد، تشکیل دهنده عنصر معنوی جرایم است.
در بسیاری از جرایم، با احراز عنصر مادی، عنصر معنوی مفروض گرفته می‌شود و ضرورتی برای تشخیص و تایید عنصر معنوی وجود نخواهد داشت. در واقع بسیاری از رفتارها وجود داشتند که در بستر آنلاین اتفاق می‌افتاند و اثرات مخربی در سطح خرد و کلان به همراه می‌آوردند. برای مثال اطلاعات شخصی افراد از سامانه رایانه‌ای آن‌ها به سرقت میرفت.
این رفتارها با اینکه قربانی خاص داشتند و یا حتی در سطح کلان اتفاق می‌افتادند و حتی در برخی از مصادیق با جرایم سنتی که در بستر سنتی اتفاق می‌افتند همخوانی داشتند، به دلیل آن که ماده قانونی برای مجرمانه تلقی کردن آن وجود نداشت، امکان برخورد به عنوان جرم را نداشتند.
در نتیجه با رفتارهایی همراه بودیم که در بستر آنلاین انواع سامانه‌ها یا رسانه‌ها اتفاق می‌افتاد، قربانی خاص خود را داشت، اثر مخرب به همراه داشت، برای مرتکب گاهی با منافع مالی و غیرمالی همراه بود، اما به دلیل آن که قانونی برای مجرمانه تلقی شدن آن رفتار وجود نداشت، امکان مجازات و پیگرد مرتکب وجود نداشت.
به عبارت ساده‌تر، عنصر قانونی برای رفتارهایی که در بستر آنلاین اتفاق می‌افتاد وجود نداشت. به همین سبب نیز در سال 1388 با توجه به رفتارهای مخربی که تا آن زمان مشاهده شده بود، با تطبیق با جرایم سنتی و نیز با احتساب قوانین کیفری مربوط به بستر آنلاین در دیگر کشورها، قانون جرایم رایانه‌ای تصویب شد.
از زمان تصویب قانون یاد شده، با توجه به اینکه عنصر قانونی جرایم رایانه‌ای ایجاد شد، امکان شناسایی و مجازات جرایم رایانه‌ای به دست آمد. برای دریافت مشاوره حقوقی می‌توانید از متخصصین بنیاد وکلا کمک بگیرید.
